Wege der Weltweisheit: die Hermannsschlacht
Objectnummer1982.0047
TitelWege der Weltweisheit: die Hermannsschlacht
Vervaardiger Anselm Kiefer
BeschrijvingOp een achtergrond van boomstammen zijn 24 portretten geplakt. Het lijken losse plaatjes uit een geschiedenisboek. Zij zijn met elkaar verbonden door lijnen, in de vorm van een web. De titel van dit werk verwijst naar de Duitse geschiedenis. De Hermannsschlacht vond in 9 na Chr. plaats in het Teutoburger Woud, toen de Cherusken onder leiding van Hermann de Romeinse legioenen verpletterden. Vanaf dat moment bleven de Germaanse stammen onafhankelijk. In de loop der tijd, vooral sinds de Romantiek, is Hermann uitgegroeid tot de bevrijder die aan de basis stond van Duitsland. De afgebeelde personen zijn filosofen, schrijvers, kunstenaars en politieke figuren. Allen hebben in zekere mate iets te maken met de Hermannsschlacht.
Op een groot stuk papier van 290 x 500 cm zijn met zwarte inkt/plakaatverf boomstammen van verschillende dikte geschilderd. Op deze achtergrond van stammen zijn 24 portretten van mannen en één van een vrouw geplakt; dit zijn houtdrukken. De portretten verschillen in stijl van elkaar, alsof het hier afbeeldingen uit diverse periodes uit de kunstgeschiedenis betreft. Ook de achtergronden in deze portretten verschillen: soms is in de achtergrond de boomstam, waar het portret overheen is geplakt, doorgetrokken, sommige achtergronden zijn wit of zwart gelaten of met zwarte, witte of bruine verf geschilderd. De portretten bevinden zich aan weerskanten van een groot houtvuur - deels gedrukt en deels geschilderd met witte verf - in het midden van het werk. De portretten zijn met elkaar verbonden door middel van enkele grilliggevormde concentrische cirkels en door kronkelige lijnen die in de verte aan prikkeldraad doen denken.
De titel van het werk verwijst naar een deel van de Duitse geschiedenis dat ooit beschreven is door de Romeinse schrijver Plinius de Oudere. De 'Hermannsschlacht' speelde zich af in het Teutoburgerwald waar een bloedige strijd plaatsvond tussen het Romeinse leger o.l.v. Varus en de Cherusken, een Duitse volksstam met aan het hoofd Arminius (wat de Duitse naam is voor Hermann).
Ook de afgebeelde elementen in het werk vertellen over deze strijd: met de boomstammen verwijst Kiever bijvoorbeeld naar het Teutoburgerwald. Het vuur in het midden van het werk kan meerdere betekenissen hebben: het kan belichten en beschermen, maar ook bedreigen en kapotmaken en iemand kan over 'geestelijk vuur' beschikken. Wellicht zegt dit vuur iets over de afgebeelde personen?
De 25 portretten zijn filosofen, schrijvers, kunstenaars en politieke figuren uit de Duitse Romantiek, die allen in zekere mate iets te maken hebben met de Hermannschlacht (doordat Kiefer gebruik heeft gemaakt van bestaande portretgravures om de houtdrukken te maken - en dit ziet men terug in de diversiteit van de portretten - zijn de personen ook allemaal te identificeren) In de Duitse Romantiek werd Hermann tot symbool gemaakt van het nationalistische denken: doordat de Romeinen nagenoeg werden verslagen in het Teutoburgerwald, rukte het Romeinse leger niet verder op naar Germania en bleven de Duitsers, als één van de weinige volkeren van Europa, onder beperkte invloed van de Romeinen. Hiermee werd Hermann in de Romantische optiek een 'bevrijder' van het Duitse volk.
De toneelschrijvers Heinrich von Kleist (links van het midden van het schilderij) en Christiaan Dietrich Grabbe (links van Von Kleist) verwerkten het thema van de Hermannsslacht bijvoorbeeld tot een toneelstuk. Von Kleist (1777-1811) wilde verwijzen naar de politieke gebeurtenissen in zijn eigen tijd. Hij maakte daarom van de heldhaftige Cherusken uit de Romeinse tijd de personificatie van de Pruisen die in de 19de eeuw in opstand kwamen tegen de Franse bezetter. En Christiaan Dietrich Grabbe (1801-1836) wilde met zijn toneelstuk zijn geboorteplaats Westfalen eren, waar volgens hem de Hermannsslacht had plaatsgevonden.
Later gebruikten de Nationaal Socialisten eveneens de mythe van de Hermannschlacht, nu om de heroïek van het Duitse volk te propaganderen. Hermann werd door hen gezien als de grondlegger van het Duitse nationalisme en hij werd ingezet om de Duitsers gemeenschapsgevoel te geven en de wil om te sterven voor het vaderland.
Toen Kiefer het werk in 1980 maakte, werd over De Hermannsslacht nauwelijks meer gesproken. Het verhaal had na de oorlog een nare bijsmaak gekregen vanwege het propagandistische gebruik door de Nazis.
Met dit kunstwerk levert Kiefer commentaar op de op de vroegere grootheidswaanzin en expansiedrift van Nazi-Duitsland.
Over de titel
Wege der Weltweisheit is de titel van een boek uit 1924 van een Duitse jezuïet genaamd Bernhard Jansen, die diverse filosofische systemen gebruikt om het katholieke geloof te ‘rationaliseren’. Kiefer stuitte er per toeval op en vond het een geschikte titel (cat Anselm Kiefer, Düsseldorf / Paris / Jerusalem 1984, p. 79). Er is vermoedelijk geen direct inhoudelijk verband tussen Kiefers werk en dit boek.
De Hermannsschlacht was de Slag bij het Teutoburgerwoud in 9 na Christus, toen de Germanen onder leiding van Arminius (Hermann) de Romeinse legioenen een vernietigende nederlaag toebrachten. In het werk van veel Duitse dichters en denkers (vooral uit de negentiende eeuw) heeft deze slag mythische proporties aangenomen als het moment waarop het Duitse eenheidsbewustzijn voor het eerst ontwaakte.
Die Hermannsschlacht is ook de titel van een toneelstuk dat Heinrich von Kleist in 1808 schreef, toen alle Duitssprekende gebieden door Napoleon waren bezet. De felle toespraken die Hermann hierin houdt kunnen ook worden gelezen als gericht tegen de Franse bezetter. Het stuk kon destijds niet worden opgevoerd. In de periode van restauratie na de Napoleontische tijd werd het ook niet opgevoerd om de liberale waarden van het werk niet in overeenstemming waren met de toenmalige Biedermeier-cultuur. Pas na de Frans-Pruisische oorlog in 1875 vonden de eerste uitvoeringen plaats.
Portretten in Wege der Weltweishet: De Hermannsschlacht: Er zijn portretten van 26 Duitse schrijvers, dichters, filosofen, mystici, militairen e.d. te zien, wier werk of denken op de een of andere wijze is gebruikt door nationalistische machthebbers, met name de Nazi’s. Kiefer heeft meer werken met dezelfde titel gemaakt waar deels dezelfde (maar deels ook weer andere) personen zijn afgebeeld. Met dank aan de hierboven genoemde catalogus uit 1984 en Wikipedia, hieronder de 26 namen. Waar ik vrij snel het verband vond met de thematiek met het werk van Kiefer, heb ik dat ook vermeld.
1 Alfred Krupp (1812-1887), industrieel en uitvinder, bijgenaamd ‘de Kanonnenkoning’
2 Alfred Graf von Schlieffen (1833-1913), generaal, ontwikkelde tussen 1892 en 1905 een plan om, voor geval van een nieuwe oorlog met Frankrijk, dit land zo snel mogelijk te veroveren
3 Carl Philip Gottlieb von Clausewitz (1780-1831), Pruisisch generaal en militair theoreticus
4 Albert Leo Schlageter (1894-1923), vrijkorpslid, pleegde sabotageacties tegen de Belgische en Franse bezetting van het Ruhrgebied (1923/24); werd door de Fransen geëxecuteerd; tijdens de Weimar-republiek en door de Nazi’s beschouwd als martelaar
5 Immanuel Kant (1724-1804), filosoof
6 Koningin Luise (1776-1810), populair vanwege haar weerstand tegen Napoleon, werd de Pruisische Jeanne d’Arc genoemd NB nummer vergeten op afbeelding! staat tussen 5 en 8
7 Gottfried Keller (1819-1890), Zwitserse schrijver
8 Friedrich Hölderlin (1770-1843), dichter
9 Albrecht von Roon (1803-1879), belangrijke generaal in de Frans-Duitse oorlog van 1870/71
10 Jakob Böhme (1575-1624), mysticus, theoloog, filosoof
11 Horst Wessel (1907-1930), student en SA-propagandist, schrijver van het Horst Wessel-lied, dat na zijn dood (hij werd neergeschoten door communisten) de officiële partijhymne door de NSDAP van Hitler werd
12 Jean Paul (1763-1825), schrijver
13 Christian Dietrich Grabbe (1801-1836) toneelschrijver (wiki: cynicus, provocateur), schreef o.a. een toneelstuk over de laatste honderd dagen van Napoleon en in 1838, dertig jaar na Kleist, ook een stuk getiteld Die Hermannsschlacht.
14 Heinrich von Kleist (1777-1811), schrijver, dichter, essayist, toneelschrijver; schreef in 1808 het toneelstuk Die Hermannsschlacht
15 Walter Flex (1887-1917), nationalistisch schrijver en dichter, stierf als soldaat in de Eerste Wereldoorlog aan het oostfront
16 Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), filosoof; publiceerde in 1808 Reden an die Deutsche Nation, gericht tegen Napoleon; pleitte voor de stichting van een Duitse natiestaat
17 Annette von Droste-Hülshoff (1797-1848), dichteres en componiste
18 Ferdinand Freiligrath (1810-1876), dichter en vertaler, aanvankelijk revolutionair gezind (1848), maar schreef later nationalistische gedichten, zoals Hurra, Germania! in 1870, geschreven kort na de uitbraak van de Frans-Duitse oorlog
19 Georg Herwegh (1817-1875), revolutionair dichter en socialistisch activist
20 Markgraaf Wiprecht von Groitzsch (ca. 1050-1124)
21 August Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798-1874), schrijver van Das Lied der Deutschen (1841, op bestaande muziek van Joseph Haydn), sinds 1922 het Duitse volklied, waarvan sinds 1952 alleen het derde couplet wordt gezongen
22 Friedrich Gottlieb Klopstock (1724-1803), schrijver en dichter, schreef drie toneelstukken over Hermann: Hermanns Schlacht (1769), Hermann und die Fürsten (1784) en Hermanns Tod (1787)
23 Stefan George (1868-1933), symbolistisch dichter, aanvankelijk sterk l’art pour l’art, later meer ‘profetisch’ van toon; zijn laatste bundel Das neue Reich (1928) werd door de Nazi’s bewonderd; na de machtsovername in 1933 wilde Rijkspropagandaminister Goebbels hem een officiële positie geven, maar George week uit naar Zwitserland
24 Eduard Mörike (1804-1875), dichter
25 Carl Maria von Weber (1786-1826), componist en schrijver
26 Joseph von Eichendorff (1788-1857), schrijver en dichter
Op een groot stuk papier van 290 x 500 cm zijn met zwarte inkt/plakaatverf boomstammen van verschillende dikte geschilderd. Op deze achtergrond van stammen zijn 24 portretten van mannen en één van een vrouw geplakt; dit zijn houtdrukken. De portretten verschillen in stijl van elkaar, alsof het hier afbeeldingen uit diverse periodes uit de kunstgeschiedenis betreft. Ook de achtergronden in deze portretten verschillen: soms is in de achtergrond de boomstam, waar het portret overheen is geplakt, doorgetrokken, sommige achtergronden zijn wit of zwart gelaten of met zwarte, witte of bruine verf geschilderd. De portretten bevinden zich aan weerskanten van een groot houtvuur - deels gedrukt en deels geschilderd met witte verf - in het midden van het werk. De portretten zijn met elkaar verbonden door middel van enkele grilliggevormde concentrische cirkels en door kronkelige lijnen die in de verte aan prikkeldraad doen denken.
De titel van het werk verwijst naar een deel van de Duitse geschiedenis dat ooit beschreven is door de Romeinse schrijver Plinius de Oudere. De 'Hermannsschlacht' speelde zich af in het Teutoburgerwald waar een bloedige strijd plaatsvond tussen het Romeinse leger o.l.v. Varus en de Cherusken, een Duitse volksstam met aan het hoofd Arminius (wat de Duitse naam is voor Hermann).
Ook de afgebeelde elementen in het werk vertellen over deze strijd: met de boomstammen verwijst Kiever bijvoorbeeld naar het Teutoburgerwald. Het vuur in het midden van het werk kan meerdere betekenissen hebben: het kan belichten en beschermen, maar ook bedreigen en kapotmaken en iemand kan over 'geestelijk vuur' beschikken. Wellicht zegt dit vuur iets over de afgebeelde personen?
De 25 portretten zijn filosofen, schrijvers, kunstenaars en politieke figuren uit de Duitse Romantiek, die allen in zekere mate iets te maken hebben met de Hermannschlacht (doordat Kiefer gebruik heeft gemaakt van bestaande portretgravures om de houtdrukken te maken - en dit ziet men terug in de diversiteit van de portretten - zijn de personen ook allemaal te identificeren) In de Duitse Romantiek werd Hermann tot symbool gemaakt van het nationalistische denken: doordat de Romeinen nagenoeg werden verslagen in het Teutoburgerwald, rukte het Romeinse leger niet verder op naar Germania en bleven de Duitsers, als één van de weinige volkeren van Europa, onder beperkte invloed van de Romeinen. Hiermee werd Hermann in de Romantische optiek een 'bevrijder' van het Duitse volk.
De toneelschrijvers Heinrich von Kleist (links van het midden van het schilderij) en Christiaan Dietrich Grabbe (links van Von Kleist) verwerkten het thema van de Hermannsslacht bijvoorbeeld tot een toneelstuk. Von Kleist (1777-1811) wilde verwijzen naar de politieke gebeurtenissen in zijn eigen tijd. Hij maakte daarom van de heldhaftige Cherusken uit de Romeinse tijd de personificatie van de Pruisen die in de 19de eeuw in opstand kwamen tegen de Franse bezetter. En Christiaan Dietrich Grabbe (1801-1836) wilde met zijn toneelstuk zijn geboorteplaats Westfalen eren, waar volgens hem de Hermannsslacht had plaatsgevonden.
Later gebruikten de Nationaal Socialisten eveneens de mythe van de Hermannschlacht, nu om de heroïek van het Duitse volk te propaganderen. Hermann werd door hen gezien als de grondlegger van het Duitse nationalisme en hij werd ingezet om de Duitsers gemeenschapsgevoel te geven en de wil om te sterven voor het vaderland.
Toen Kiefer het werk in 1980 maakte, werd over De Hermannsslacht nauwelijks meer gesproken. Het verhaal had na de oorlog een nare bijsmaak gekregen vanwege het propagandistische gebruik door de Nazis.
Met dit kunstwerk levert Kiefer commentaar op de op de vroegere grootheidswaanzin en expansiedrift van Nazi-Duitsland.
Over de titel
Wege der Weltweisheit is de titel van een boek uit 1924 van een Duitse jezuïet genaamd Bernhard Jansen, die diverse filosofische systemen gebruikt om het katholieke geloof te ‘rationaliseren’. Kiefer stuitte er per toeval op en vond het een geschikte titel (cat Anselm Kiefer, Düsseldorf / Paris / Jerusalem 1984, p. 79). Er is vermoedelijk geen direct inhoudelijk verband tussen Kiefers werk en dit boek.
De Hermannsschlacht was de Slag bij het Teutoburgerwoud in 9 na Christus, toen de Germanen onder leiding van Arminius (Hermann) de Romeinse legioenen een vernietigende nederlaag toebrachten. In het werk van veel Duitse dichters en denkers (vooral uit de negentiende eeuw) heeft deze slag mythische proporties aangenomen als het moment waarop het Duitse eenheidsbewustzijn voor het eerst ontwaakte.
Die Hermannsschlacht is ook de titel van een toneelstuk dat Heinrich von Kleist in 1808 schreef, toen alle Duitssprekende gebieden door Napoleon waren bezet. De felle toespraken die Hermann hierin houdt kunnen ook worden gelezen als gericht tegen de Franse bezetter. Het stuk kon destijds niet worden opgevoerd. In de periode van restauratie na de Napoleontische tijd werd het ook niet opgevoerd om de liberale waarden van het werk niet in overeenstemming waren met de toenmalige Biedermeier-cultuur. Pas na de Frans-Pruisische oorlog in 1875 vonden de eerste uitvoeringen plaats.
Portretten in Wege der Weltweishet: De Hermannsschlacht: Er zijn portretten van 26 Duitse schrijvers, dichters, filosofen, mystici, militairen e.d. te zien, wier werk of denken op de een of andere wijze is gebruikt door nationalistische machthebbers, met name de Nazi’s. Kiefer heeft meer werken met dezelfde titel gemaakt waar deels dezelfde (maar deels ook weer andere) personen zijn afgebeeld. Met dank aan de hierboven genoemde catalogus uit 1984 en Wikipedia, hieronder de 26 namen. Waar ik vrij snel het verband vond met de thematiek met het werk van Kiefer, heb ik dat ook vermeld.
1 Alfred Krupp (1812-1887), industrieel en uitvinder, bijgenaamd ‘de Kanonnenkoning’
2 Alfred Graf von Schlieffen (1833-1913), generaal, ontwikkelde tussen 1892 en 1905 een plan om, voor geval van een nieuwe oorlog met Frankrijk, dit land zo snel mogelijk te veroveren
3 Carl Philip Gottlieb von Clausewitz (1780-1831), Pruisisch generaal en militair theoreticus
4 Albert Leo Schlageter (1894-1923), vrijkorpslid, pleegde sabotageacties tegen de Belgische en Franse bezetting van het Ruhrgebied (1923/24); werd door de Fransen geëxecuteerd; tijdens de Weimar-republiek en door de Nazi’s beschouwd als martelaar
5 Immanuel Kant (1724-1804), filosoof
6 Koningin Luise (1776-1810), populair vanwege haar weerstand tegen Napoleon, werd de Pruisische Jeanne d’Arc genoemd NB nummer vergeten op afbeelding! staat tussen 5 en 8
7 Gottfried Keller (1819-1890), Zwitserse schrijver
8 Friedrich Hölderlin (1770-1843), dichter
9 Albrecht von Roon (1803-1879), belangrijke generaal in de Frans-Duitse oorlog van 1870/71
10 Jakob Böhme (1575-1624), mysticus, theoloog, filosoof
11 Horst Wessel (1907-1930), student en SA-propagandist, schrijver van het Horst Wessel-lied, dat na zijn dood (hij werd neergeschoten door communisten) de officiële partijhymne door de NSDAP van Hitler werd
12 Jean Paul (1763-1825), schrijver
13 Christian Dietrich Grabbe (1801-1836) toneelschrijver (wiki: cynicus, provocateur), schreef o.a. een toneelstuk over de laatste honderd dagen van Napoleon en in 1838, dertig jaar na Kleist, ook een stuk getiteld Die Hermannsschlacht.
14 Heinrich von Kleist (1777-1811), schrijver, dichter, essayist, toneelschrijver; schreef in 1808 het toneelstuk Die Hermannsschlacht
15 Walter Flex (1887-1917), nationalistisch schrijver en dichter, stierf als soldaat in de Eerste Wereldoorlog aan het oostfront
16 Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), filosoof; publiceerde in 1808 Reden an die Deutsche Nation, gericht tegen Napoleon; pleitte voor de stichting van een Duitse natiestaat
17 Annette von Droste-Hülshoff (1797-1848), dichteres en componiste
18 Ferdinand Freiligrath (1810-1876), dichter en vertaler, aanvankelijk revolutionair gezind (1848), maar schreef later nationalistische gedichten, zoals Hurra, Germania! in 1870, geschreven kort na de uitbraak van de Frans-Duitse oorlog
19 Georg Herwegh (1817-1875), revolutionair dichter en socialistisch activist
20 Markgraaf Wiprecht von Groitzsch (ca. 1050-1124)
21 August Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798-1874), schrijver van Das Lied der Deutschen (1841, op bestaande muziek van Joseph Haydn), sinds 1922 het Duitse volklied, waarvan sinds 1952 alleen het derde couplet wordt gezongen
22 Friedrich Gottlieb Klopstock (1724-1803), schrijver en dichter, schreef drie toneelstukken over Hermann: Hermanns Schlacht (1769), Hermann und die Fürsten (1784) en Hermanns Tod (1787)
23 Stefan George (1868-1933), symbolistisch dichter, aanvankelijk sterk l’art pour l’art, later meer ‘profetisch’ van toon; zijn laatste bundel Das neue Reich (1928) werd door de Nazi’s bewonderd; na de machtsovername in 1933 wilde Rijkspropagandaminister Goebbels hem een officiële positie geven, maar George week uit naar Zwitserland
24 Eduard Mörike (1804-1875), dichter
25 Carl Maria von Weber (1786-1826), componist en schrijver
26 Joseph von Eichendorff (1788-1857), schrijver en dichter
Datum 1980 - 1980
Vervaardiging periode20e eeuw
Objectnaamhoutsneden
Objectcategorieprenten
Techniekhoutsnede (drukprocédé), collage
Formaat
- hoogte: 291.5 cm
breedte: 501 cm
Credit lineCollectie Sanders, Amsterdam